logo

磁気双極子が生成する磁場 📂電磁気学

磁気双極子が生成する磁場

説明

596C5A923.jpg

磁気双極子 m\mathbf{m} によるベクトルポテンシャルは、磁気双極子モーメントで次のように与えられる。

Adip(r)=μ04πm×r^r2=μ04πmsinθr2ϕ^ \mathbf{A}_{\text{dip}}(\mathbf{r}) = \dfrac{\mu_{0}}{4 \pi} \dfrac{\mathbf{m} \times \hat{\mathbf{r}}}{r^2} = \dfrac{\mu_{0}}{4 \pi} \dfrac{m\sin\theta}{r^{2}} \hat{\boldsymbol{\phi}}

今、m\mathbf{m}が原点にあり、そしてzz軸と並行だとすると、上の図のようになる。磁場はベクトルポテンシャルのカールであるから、球面座標系で次のようになる。

B=×Adip=1rsinθ[(sinθAϕ)θAθϕ]r^+1r[1sinθArϕ(rAϕ)r]θ^+1r[(rAθ)rArθ]ϕ^ \begin{align*} \mathbf{B} = \nabla \times \mathbf{A}_{\text{dip}} &= \frac{1}{r\sin\theta} \left[\frac{\partial (\sin\theta A_\phi)}{\partial \theta} - \frac{\partial A_\theta}{\partial \phi} \right]\mathbf{\hat{\mathbf{r}}} + \frac{1}{r}\left[\frac{1}{\sin\theta} \frac{\partial A_{r}}{\partial \phi} - \frac{\partial (rA_\phi)}{\partial r} \right] \boldsymbol{\hat{\boldsymbol{\theta}}} \\[1em] &\quad+ \frac{1}{r} \left[\frac{\partial (rA_\theta)}{\partial r}-\frac{\partial A_{r}}{\partial \theta} \right]\boldsymbol{\hat \phi} \end{align*}

各成分を計算すると以下のようになる。Adip\mathbf{A}_{\text{dip}}の成分はAϕA_{\phi}のみ存在するので、

Br=1rsinθ(sinθAϕ)θ=1rsinθθ(μ04πmsin2θr2)=μ04π2mcosθr3Bθ=1r(rAϕ)r=1rr(μ04πmsinθr)=μ04πmsinθr3Bϕ=0 \begin{align*} B_{r} &= \frac{1}{r\sin\theta} \frac{\partial (\sin\theta A_\phi)}{\partial \theta} = \frac{1}{r\sin\theta}\frac{\partial }{\partial \theta}\left( \dfrac{\mu_{0}}{4 \pi} \dfrac{m\sin^{2}\theta}{r^{2}} \right) = \dfrac{\mu_{0}}{4 \pi} \dfrac{2m\cos\theta}{r^{3}} \\[1em] B_{\theta} &= - \frac{1}{r} \frac{\partial (rA_\phi)}{\partial r} = - \frac{1}{r} \frac{\partial }{\partial r} \left( \dfrac{\mu_{0}}{4 \pi} \dfrac{m\sin\theta}{r} \right) = \dfrac{\mu_{0}}{4 \pi} \dfrac{m\sin\theta}{r^{3}} \\[1em] B_{\phi} &= 0 \end{align*}

したがって、磁気双極子が作る磁場は次のようになる。

Bdip(r,θ)=μ04πmr3(2cosθr^+sinθθ^) \begin{equation} \mathbf{B}_{\text{dip}} (r,\theta)=\frac{\mu_{0} }{4 \pi }\frac{m}{r^3}(2\cos\theta \hat{\mathbf{r}} + \sin\theta \hat{\boldsymbol{\theta}}) \end{equation}

面白いことに、これは電気双極子が作る電場と正確に同じ式である。

公式

上の式を座標系に依存しない形に変えると、次のようになる。

Bdip(r)=μ04π1r3[3(mr^)r^m] \mathbf{B}_{\text{dip}}(\mathbf{r}) = \frac{\mu_{0}}{4 \pi}\frac{1}{r^3}[3 (\mathbf{m} \cdot \hat{\mathbf{r}}) \hat{\mathbf{r}} - \mathbf{m}]

導出

まず、球面座標系の単位ベクトルを直交座標系の単位ベクトルで表すと、次のようになる。

r^= cosϕsinθx^+sinϕsinθy^+cosθz^θ^= cosϕcosθx^+sinϕcosθy^sinθz^ \begin{align*} \hat{\mathbf{r}} =&\ \cos\phi \sin\theta \hat{\mathbf{x}} + \sin\phi \sin\theta\hat{\mathbf{y}} + \cos\theta\hat{\mathbf{z}} \\ \hat{\boldsymbol{\theta}} =&\ \cos\phi \cos\theta \hat{\mathbf{x}} + \sin\phi \cos\theta\hat{\mathbf{y}} - \sin\theta\hat{\mathbf{z}} \end{align*}

したがって、(1)(1)の括弧内の式を計算すると、次のようになる。

2cosθr^+sinθθ^= 2cosϕsinθcosθx^+2sinϕsinθcosθy^+2cos2θz^+cosϕsinθcosθx^+sinϕcosθsinθy^sin2θz^= 3cosϕsinθcosθx^+3sinϕsinθcosθy^+3cos2θz^(sin2θ+cos2θ)z^= 3cosθ(cosϕsinθx^+sinϕsinθy^+cosθz^)z^= 3(m^r^)r^z^ \begin{align*} & 2\cos\theta \hat{\mathbf{r}} + \sin \theta \hat{\boldsymbol{\theta}} \\ =&\ 2 \cos\phi \sin\theta \cos\theta \hat{\mathbf{x}} + 2 \sin\phi \sin\theta \cos\theta \hat{\mathbf{y}} + 2 \cos^2 \theta \hat{\mathbf{z}} \\ & + \cos\phi \sin\theta \cos\theta \hat{\mathbf{x}} + \sin\phi \cos\theta \sin\theta \hat{\mathbf{y}} -\sin^2\theta \hat{\mathbf{z}} \\ =&\ 3\cos\phi \sin\theta \cos\theta \hat{\mathbf{x}} + 3 \sin\phi \sin\theta \cos\theta \hat{\mathbf{y}} + 3 \cos^2 \theta \hat{\mathbf{z}} -(\sin^2\theta + \cos^2\theta)\hat{\mathbf{z}} \\ =&\ 3 \cos\theta (\cos\phi \sin\theta \hat{\mathbf{x}} + \sin\phi \sin\theta\hat{\mathbf{y}} + \cos\theta\hat{\mathbf{z}}) - \hat{\mathbf{z}} \\ =&\ 3 (\hat{\mathbf{m}} \cdot \hat{\mathbf{r}}) \hat{\mathbf{r}} - \hat{\mathbf{z}} \end{align*}

最後の等式はcosθ=m^r^\cos\theta = \hat{\mathbf{m}} \cdot \hat{\mathbf{r}}のため成り立つ。これで、次の結果を得る。

Bdip(r,θ)=μ04πmr3(2cosθr^+sinθθ^)=μ04πmr3[3(m^r^)r^z^]=μ04π1r3[3(mr^)r^mz^]=μ04π1r3[3(mr^)r^m]=Bdip(r)) \begin{align*} \mathbf{B}_{\text{dip}}(r,\theta) &=\frac{\mu_{0} }{4 \pi }\frac{m}{r^3}(2\cos\theta \hat{\mathbf{r}} + \sin\theta \hat{\boldsymbol{\theta}}) \\[1em] &= \frac{\mu_{0} }{4 \pi }\frac{m}{r^3}[3 (\hat{\mathbf{m}}\cdot \hat{\mathbf{r}}) \hat{\mathbf{r}} - \hat{\mathbf{z}}] \\[1em] &= \frac{\mu_{0} }{4 \pi }\frac{1}{r^3}[3 (\mathbf{m} \cdot \hat{\mathbf{r}}) \hat{\mathbf{r}} - m \hat{\mathbf{z}}] \\[1em] &= \frac{\mu_{0}}{4 \pi }\frac{1}{r^3}[3 (\mathbf{m} \cdot \hat{\mathbf{r}}) \hat{\mathbf{r}} - \mathbf{m}] \\[1em] &= \mathbf{B}_{\text{dip}}(\mathbf{r})) \end{align*}