함수열의 균등수렴과 미분가능성
📂해석개론 함수열의 균등수렴과 미분가능성 정리 구간 [ a , b ] [a, b] [ a , b ] 에서 미분가능 한 함수들의 수열 { f n : f n is differentiable on [ a , b ] } \left\{ f_{n} : f_{n} \text{ is differentiable on } [a, b] \right\} { f n : f n is differentiable on [ a , b ] } 이 점 x 0 ∈ [ a , b ] x_{0} \in [a, b] x 0 ∈ [ a , b ] 에서 점별 수렴 한다고 하자. 만약 { f n ′ } \left\{ f_{n}^{\prime} \right\} { f n ′ } 이 구간 [ a , b ] [a, b] [ a , b ] 에서 균등수렴 하면, { f n } \left\{ f_{n} \right\} { f n } 도 구간 [ a , b ] [a, b] [ a , b ] 에서 미분가능한 함수 f f f 로 균등수렴하고 다음이 성립한다.
f ′ ( x ) = lim n → ∞ f n ′ ( x ) a ≤ x ≤ b
f^{\prime} (x) = \lim_{n \to \infty} f_{n}^{\prime} (x) \quad a \le x \le b
f ′ ( x ) = n → ∞ lim f n ′ ( x ) a ≤ x ≤ b
설명 정리의 결과를 한마디로 표현하면 "극한의 도함수와 도함수의 극한이 같다"이다. 즉, 극한 기호와 미분 기호의 순서를 바꾸는 것이 가능하다.
d d x lim n → ∞ f n ( x ) = lim n → ∞ d d x f n ( x ) a ≤ x ≤ b
\dfrac{d}{dx} \lim\limits_{n \to \infty} f_{n} (x) = \lim\limits_{n \to \infty} \dfrac{d}{dx} f_{n} (x) \quad a \le x \le b
d x d n → ∞ lim f n ( x ) = n → ∞ lim d x d f n ( x ) a ≤ x ≤ b
미분과 관련하여 함수열의 균등수렴 을 생각하는 이유는, 첫째로 점별수렴은 미분가능성을 보존하지 않기 때문이다(반례1). 둘째로 f n → f f_{n} \to f f n → f 이고 f f f 가 미분가능하다 할지라도, f n ′ → f ′ f_{n}^{\prime} \to f^{\prime} f n ′ → f ′ 이 성립하지 않을 수 있기 때문이다.(반례2).
반례1 미분가능한 함수들의 함수열 f n f_{n} f n 이 f f f 로 점별수렴하는 것이, f f f 가 미분가능이라는 것을 보장하지 않는다.
증명 함수 f n ( x ) = x n f_{n}(x) = x^{n} f n ( x ) = x n 은 [ 0 , 1 ] [0, 1] [ 0 , 1 ] 에서 미분가능하다. 그리고 함수 f f f 를 다음과 같이 정의하자.
f ( x ) = { 0 if 0 ≤ x < 1 1 if x = 1
f (x) = \begin{cases} 0 & \text{if } 0 \le x \lt 1 \\ 1 & \text{if } x = 1 \end{cases}
f ( x ) = { 0 1 if 0 ≤ x < 1 if x = 1
그러면 모든 점 x ∈ [ 0 , 1 ] x \in [0, 1] x ∈ [ 0 , 1 ] 에서 f n ( x ) f_{n}(x) f n ( x ) 는 f ( x ) f(x) f ( x ) 로 점별 수렴한다. 하지만 명백하게 f f f 는 x = 1 x = 1 x = 1 에서 미분 불가능이다.
■
반례2 구간 [ 0 , 1 ] [0, 1] [ 0 , 1 ] 에서 f n → f f_{n} \to f f n → f 이지만,
lim n → ∞ f n ′ ( x ) ≠ ( lim n → ∞ f n ( x ) ) ′ for x = 1
\lim\limits_{n \to \infty} f_{n}^{\prime} (x) \ne \left( \lim\limits_{n \to \infty} f_{n}(x) \right)^{\prime} \quad \text{ for } x=1
n → ∞ lim f n ′ ( x ) = ( n → ∞ lim f n ( x ) ) ′ for x = 1
가 성립하는 어떤 미분가능한 함수 f n f_{n} f n 과 f f f 가 존재한다.
증명 f n ( x ) = x n n f_{n}(x) = \dfrac{x^{n}}{n} f n ( x ) = n x n 그리고 f ( x ) = 0 f(x) = 0 f ( x ) = 0 이라 하자. 그러면 구간 [ 0 , 1 ] [0, 1] [ 0 , 1 ] 에서
x n → 0 and n → ∞ as n → ∞
x^{n} \to 0 \text{ and } n \to \infty \quad \text{ as } n \to \infty
x n → 0 and n → ∞ as n → ∞
이므로 f n → f f_{n} \to f f n → f 이다. 그러나 f n ′ ( x ) = x n − 1 f_{n}^{\prime} (x) = x^{n-1} f n ′ ( x ) = x n − 1 이므로 f n ′ ( 1 ) = 1 f_{n}^{\prime} (1) = 1 f n ′ ( 1 ) = 1 이다. 따라서
1 = lim n → ∞ f n ′ ( 1 ) ≠ ( lim n → ∞ f n ( 1 ) ) ′ = 0
1 = \lim\limits_{n \to \infty} f_{n}^{\prime} (1) \ne \left( \lim\limits_{n \to \infty} f_{n}(1) \right)^{\prime} = 0
1 = n → ∞ lim f n ′ ( 1 ) = ( n → ∞ lim f n ( 1 ) ) ′ = 0
■
증명 가정: f n ( x 0 ) → f ( x 0 ) f_{n}(x_{0}) \to f(x_{0}) f n ( x 0 ) → f ( x 0 ) 그리고 f n ′ f^{\prime}_{n} f n ′ 이 균등수렴한다.
작은 양수 ϵ > 0 \epsilon \gt 0 ϵ > 0 이 주어졌다고 하자. 그러면 수렴하는 수열과 코시 수열은 동치 이므로, 가정에 의해 다음이 성립하는 양수 N N N 을 선택할 수 있다.
n , m ≥ N ⟹ ∣ f n ( x 0 ) − f m ( x 0 ) ∣ < ϵ 2 ( 1 ) and ∣ f n ′ ( t ) − f m ′ ( t ) ∣ < ϵ 2 ( b − a ) ( a ≤ t ≤ b ) ( 2 )
n, m \ge N \implies
\begin{array}{l}
|f_{n} (x_{0}) - f_{m} (x_{0})| \lt \dfrac{\epsilon}{2} \qquad\qquad\qquad\qquad\quad\ \ (1) \\[0.5em]
\text{and} \\[0.5em]
|f_{n}^{\prime} (t) - f_{m}^{\prime} (t)| \lt \dfrac{\epsilon}{2(b - a)} \quad (a \le t \le b) \qquad (2)
\end{array}
n , m ≥ N ⟹ ∣ f n ( x 0 ) − f m ( x 0 ) ∣ < 2 ϵ ( 1 ) and ∣ f n ′ ( t ) − f m ′ ( t ) ∣ < 2 ( b − a ) ϵ ( a ≤ t ≤ b ) ( 2 )
그리고 함수 f n − f m f_{n} - f_{m} f n − f m 에 대해서 평균값 정리 를 적용하면 ( 2 ) (2) ( 2 ) 와 함께 다음을 얻는다. n , m ≥ N n ,m \ge N n , m ≥ N 이고 x , t ∈ [ a , b ] x, t \in [a, b] x , t ∈ [ a , b ] 에 대해서,
∣ ( f n ( x ) − f m ( x ) ) − ( f n ( t ) − f m ( t ) ) ∣ = ∣ x − t ∣ ∣ f n ′ ( s ) − f m ′ ( s ) ∣ ( t ≤ s ≤ x ) < ∣ x − t ∣ ϵ 2 ( b − a ) = ϵ 2 ∣ x − t ∣ ( b − a ) < ϵ 2 (3)
\begin{aligned}
\left| \left( f_{n}(x) - f_{m}(x) \right) - \left( f_{n}(t) - f_{m}(t) \right) \right|
&= |x - t| \left| f_{n}^{\prime} (s) - f_{m}^{\prime} (s) \right| \quad (t \le s \le x) \nonumber \\
&\lt |x - t|\dfrac{\epsilon}{2(b - a)} = \dfrac{\epsilon}{2} \dfrac{|x - t|}{(b - a)} \nonumber \\
&\lt \dfrac{\epsilon}{2}
\end{aligned} \tag{3}
∣ ( f n ( x ) − f m ( x ) ) − ( f n ( t ) − f m ( t ) ) ∣ = ∣ x − t ∣ ∣ f n ′ ( s ) − f m ′ ( s ) ∣ ( t ≤ s ≤ x ) < ∣ x − t ∣ 2 ( b − a ) ϵ = 2 ϵ ( b − a ) ∣ x − t ∣ < 2 ϵ ( 3 )
그리고 ( 1 ) (1) ( 1 ) 과 ( 3 ) (3) ( 3 ) 으로부터 다음의 부등식이 성립한다. n , m ≥ N n, m \ge N n , m ≥ N 이고 x ∈ [ a , b ] x \in [a, b] x ∈ [ a , b ] 에 대해서,
∣ f n ( x ) − f m ( x ) ∣ = ∣ f n ( x ) − f m ( x ) + [ f n ( x 0 ) − f n ( x 0 ) ] + [ f m ( x 0 ) − f m ( x 0 ) ] ∣ < ∣ f n ( x ) − f m ( x ) − ( f n ( x 0 ) − f m ( x 0 ) ) ∣ + ∣ f n ( x 0 ) − f m ( x 0 ) ∣ < ϵ 2 + ϵ 2 = ϵ
\begin{align*}
\left| f_{n}(x) - f_{m}(x) \right|
&= \left| f_{n}(x) - f_{m}(x) + \big[f_{n}(x_{0}) - f_{n}(x_{0})\big] + \big[f_{m}(x_{0}) - f_{m}(x_{0}) \big] \right| \\
&\lt \left| f_{n}(x) - f_{m}(x) - (f_{n}(x_{0}) - f_{m}(x_{0})) \right| + \left| f_{n}(x_{0}) - f_{m}(x_{0}) \right|\\
&\lt \dfrac{\epsilon}{2} + \dfrac{\epsilon}{2} = \epsilon
\end{align*}
∣ f n ( x ) − f m ( x ) ∣ = f n ( x ) − f m ( x ) + [ f n ( x 0 ) − f n ( x 0 ) ] + [ f m ( x 0 ) − f m ( x 0 ) ] < ∣ f n ( x ) − f m ( x ) − ( f n ( x 0 ) − f m ( x 0 )) ∣ + ∣ f n ( x 0 ) − f m ( x 0 ) ∣ < 2 ϵ + 2 ϵ = ϵ
이때 이러한 N N N 은 x x x 와 무관하게 선택되었으므로, f n f_{n} f n 은 구간 [ 0 , 1 ] [0, 1] [ 0 , 1 ] 에서 균등수렴한다. 극한을 f ( x ) = lim n → ∞ f n ( x ) f(x) = \lim\limits_{n \to \infty} f_{n}(x) f ( x ) = n → ∞ lim f n ( x ) ( a ≤ x ≤ b ) (a \le x \le b) ( a ≤ x ≤ b ) 라고 하자.
이제 x ∈ [ a , b ] x \in [a, b] x ∈ [ a , b ] 를 하나 고정하고, 함수 ϕ n \phi_{n} ϕ n 과 ϕ \phi ϕ 를 다음과 같이 정의하자.
ϕ n ( t ) = f n ( t ) − f n ( x ) t − x , ϕ ( t ) = f ( t ) − f ( x ) t − x ( x ≠ t ∈ [ a , b ] )
\phi_{n}(t) = \dfrac{f_{n}(t) - f_{n}(x)}{t - x},\qquad \phi(t) = \dfrac{f(t) - f(x)}{t - x} \quad (x \ne t \in [a,b])
ϕ n ( t ) = t − x f n ( t ) − f n ( x ) , ϕ ( t ) = t − x f ( t ) − f ( x ) ( x = t ∈ [ a , b ])
그러면 다음이 성립한다.
lim t → x ϕ n ( t ) = lim t → x f n ( t ) − f n ( x ) t − x = f n ′ ( x )
\lim\limits_{t \to x} \phi_{n}(t) = \lim\limits_{t \to x} \dfrac{f_{n}(t) - f_{n}(x)}{t - x} = f_{n}^{\prime} (x)
t → x lim ϕ n ( t ) = t → x lim t − x f n ( t ) − f n ( x ) = f n ′ ( x )
또한 ( 3 ) (3) ( 3 ) 의 첫번째 부등식으로부터 다음을 얻는다.
∣ ϕ n ( t ) − ϕ m ( t ) ∣ < ϵ 2 ( b − a ) ( n , m ≥ N )
\left| \phi_{n}(t) - \phi_{m}(t) \right| \lt \dfrac{\epsilon}{2(b - a)} \qquad (n, m \ge N)
∣ ϕ n ( t ) − ϕ m ( t ) ∣ < 2 ( b − a ) ϵ ( n , m ≥ N )
그러므로 ϕ n \phi_{n} ϕ n 은 t ≠ x t \ne x t = x 에서 균등수렴한다. f n → f f_{n} \to f f n → f 이므로,
ϕ n ( t ) ⇉ ϕ ( t ) or lim n → ∞ ϕ n ( t ) = ϕ ( t ) ( a ≤ t ≤ b , t ≠ x )
\phi_{n}(t) \rightrightarrows \phi(t) \quad \text{ or } \quad \lim\limits_{n \to \infty} \phi_{n}(t) = \phi (t) \quad (a \le t \le b, t \ne x)
ϕ n ( t ) ⇉ ϕ ( t ) or n → ∞ lim ϕ n ( t ) = ϕ ( t ) ( a ≤ t ≤ b , t = x )
균등수렴과 연속성
만약 거리공간 E E E 위에서 f n ⇉ f f_{n} ⇉ f f n ⇉ f 이면, E E E 의 집적점 x x x 에 대해서 다음이 성립한다.
lim t → x lim n → ∞ f n ( t ) = lim n → ∞ lim t → x f n ( t )
\lim\limits_{t \to x}\lim\limits_{n \to \infty} f_{n}(t) = \lim\limits_{n \to \infty}\lim\limits_{t \to x} f_{n}(t)
t → x lim n → ∞ lim f n ( t ) = n → ∞ lim t → x lim f n ( t )
ϕ n ⇉ ϕ on [ a , b ] ∖ { x } \phi_{n} ⇉ \phi \text{ on } [a,b]\setminus \left\{ x \right\} ϕ n ⇉ ϕ on [ a , b ] ∖ { x } 이므로, 위의 정리에 ϕ n \phi_{n} ϕ n 을 적용하면 다음이 성립한다.
lim t → x lim n → ∞ ϕ n ( t ) = lim n → ∞ lim t → x ϕ n ( t ) ⟹ lim t → x ϕ ( t ) = lim n → ∞ f n ′ ( x ) ⟹ lim t → x f ( t ) − f ( x ) t − x = lim n → ∞ f n ′ ( x ) ⟹ f ′ ( x ) = lim n → ∞ f n ′ ( x )
\begin{align*}
&& \lim\limits_{t \to x}\lim\limits_{n \to \infty} \phi_{n}(t) &= \lim\limits_{n \to \infty}\lim\limits_{t \to x} \phi_{n}(t) \\
\implies && \lim\limits_{t \to x} \phi(t) &= \lim\limits_{n \to \infty} f^{\prime}_{n}(x) \\
\implies && \lim\limits_{t \to x} \dfrac{f(t) - f(x)}{t - x} &= \lim\limits_{n \to \infty} f^{\prime}_{n}(x) \\
\implies && f^{\prime}(x) &= \lim\limits_{n \to \infty} f^{\prime}_{n}(x)
\end{align*}
⟹ ⟹ ⟹ t → x lim n → ∞ lim ϕ n ( t ) t → x lim ϕ ( t ) t → x lim t − x f ( t ) − f ( x ) f ′ ( x ) = n → ∞ lim t → x lim ϕ n ( t ) = n → ∞ lim f n ′ ( x ) = n → ∞ lim f n ′ ( x ) = n → ∞ lim f n ′ ( x )
■